Шкільництво Лемків Частина ІІІ. ДОДАТКОВА ЛІТЕРАТУРА
Шкільництво Лемків
Частина ІІІ.
ДОДАТКОВА ЛІТЕРАТУРА:
(продовження)
Oficjalne postanowienia były pewnym ideologicznym kamuflażem, typowym dla PRL-owskiej rzeczywistości. Instytucjonalizacja życia kulturalnego i społecznego mniejszości miała na celu głównie kontrolę i hamowanie niepożądanych z punktu widzenia komunistycznej ideologii oddolnych procesów społecznych. Por. H. Duć-Fajfer, Być Łemkiem w PRL-u, [w:] PRL z pamięci, red. Cz. Robotycki „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” MCCXLVII, Prace Etnograficzne, z. 36, 2001. Jedną z pierwszych była ukraińskojęzyczna Szkoła Podstawowa w Jaroszówce k. Lubina. W Legnicy istniało (z pewną przerwą istnieje do dzisiaj) ukraińskie Liceum Ogólnokształcące. Klasy z ukraińskim językiem nauczania istniały też w Liceum Ogólnokształcącym w Złotoryi. K. Pudło, Łemkowie. Proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 1947–1985, Wrocław 1987. Tego typu nieoficjalne nauczanie prowadził np. aktualny nauczyciel języka łemkowskiego w Krynicy – Petro Trochanowski. Po roku 1989 sytuacja mniejszości w Polsce regulowana jest przepisami dostosowującymi się w coraz większym stopniu do mniejszościowego prawodawstwa europejskiego Patrz: S. Łodziński, P. Bajda, red. Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych, Warszawa 1995; S. Łodziński, Przekroczyć własny cień. Prawne, instytucjonalne oraz społeczne aspekty polityki państwa polskiego wobec mniejszości narodowych w latach 1989–1997, [w:]B. Berdychowska, red. Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 r., Warszawa 1998. Skuteczne starania w tym względzie przeprowadziła mgr Mirosława Chomiak, przewodnicząca Komisji Oświatowej przy Stowarzyszeniu Łemków, od 1991 r nauczycielka języka łemkowskiego, której zasługi w zakresie organizacji współczesnego szkolnictwa łemkowskiego są bardzo duże. Ustawa o systemie oświaty (Art. 13) oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 marca 1992 r. w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych (Dz. U, nr 34, poz. 150). Podręczniki autorstwa Mirosławy Chomiak to: Лемківскы буквы, cz. I, kl. I, Legnica 1992; Ґраматыка лемківского языка, Legnica 1992;Лемківска ґраматыка для діти, Legnica 1992;Лемківскы буквы, cz. II, kl. I, Legnica 1993;Вчыме ся і бавиме, cz. I, kl. II, Legnica 1993;Назывникы і часослова. Лексикальны гры і забавы, Legnica 1993;Вчыме ся і бавиме, cz. II, kl. II, Legnica 1993; Вчыме ся і бавиме, cz. III, kl. III, Legnica 1995;Вчыме ся і бавиме, cz. IV, kl. III, Legnica 1996; По лемківскы о языку, литератури і культури, Legnica 1998. Podręcznik do nauczania języka łemkowskiego na poziomie przedszkolno-zerówkowym, Буквы-малюванкы, Legnica 1996,oprac. J. Prokopczak. H. Fontański, M. Chomiak, Gramatyka języka łemkowskiego/ Ґраматыка лемківского языка, Katowice 2000. Materiałów porównawczych dostarczają np. prace: J. P. Himka, Galicjan Villagers and the Ukrainian National Movement in the Nineteenth Century, Edmonton 1988; S. Hryniuk, Peasant with Promise. Ukrainians in Southeastern Galicia 1880–1900, Edmonton 1991. І. Русенко, Учте ся, учте, Руснакы, Наша Книжка, Юнкерс, Н. Й, 1945, s. 150. Można tu powołać się na wyrywkowe badania przeprowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku w kilku miejscowościach ówczesnego woj. wrocławskiego wykazujące znacznie wyższy odsetek osób posiadających wykształcenie wyższe wśród Łemków w stosunku do innych mieszkańców tych miejscowości. Z gminy Uście Gorlickie, w której Łemkowie stanowią aktualnie ok. 30 % zamieszkującej tu ludności, wywodzi się obecnie sześć osób z tytułem doktora nauk. Czwórka z nich - to Łemkowie. [1] B. Kumor, Szkolnictwo w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Sądecki”, T. 8: 1967, s. 335–368, tu: s. 353, przyp. 124. J. Krukowski, Szkolnictwo w kluczu muszyńskim w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP”, z. 109, Prace Historyczne XII, Kraków 1987, s. 159–173. М. Kрыницкiй, Историческое состоянiєНамъстничества Мушынского въ взглядђ фiзично-политичнôмъ, моральнôмъ, и религiйнôмъ ôтъ основанiя 54 хъ тутъ существуючихъ чисто-рускихъ сђлъ и двохъ городкôвъ: Мушина и Тыличь, списанноєМихаиломъ Крыницкимъ лриходникомъ рускимъ въ Тыличи, въ окрузђ Сандецкôмъ 1852 года, „Отечествественный Сборникъ повђстокъ, сказокъ, историческихъ воспоминанiй, господарскихъ и инныхъ общеполезныхъ вђстей и пр. и пр.”, Вђдень 1853, nr 5–20, tu: nr 19. Воспоминанiяизъминувшости. Къ столђтной годовщинђ рожденiя пок. владыки I. Снђгурского. Собралъ русскiйQuidam, „Новый Проломъ”, R: 1884, nr 157–159, 164–166, tu: nr 157. M. Adamczyk, Unici w kolegium i gimnazjum podolinieckim 1643–1849, „Rozprawy z dziejów oświaty”, T. XXXI, 1988. Мой бл. п. дьякъ. Характеристика вымершого поколђнья. Написанная „Мною Самымъ”, “Бесђда”, R: 1887, nr 6–8 (tłum. H. D-F). Na przykład sprawozdanie z działalności szkoły trywialnej w Modryczu w r. szk. 1840/41 podaje następujący program nauczania: „1. Poznawanie liter polskich i ruskich, 2. Składanie liter polskich i ruskich, 3. Czytanie ruskie i polskie, 4. Pisanie ruskie i polskie, 5. Rachunki na pamięć i na tablicy, 6. Dobra wymowa, zdolność, pilność, 7. Obyczaje” (Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Przemyślu. Archiwum Biskupstwa Greko-Katolickiego w Przemyślu, sygn. 8492 k. nlb.). Podaję za: F. Rzemieniuk, Unickie szkoły początkowe w Królestwie Polskim i Galicji 1772–1914, Lublin 1991, s. 128.
F. Rzemieniuk, op. cit., s. 134. Na podstawie: Z. Dulczewski, Walka o szkołę na wsi galicyjskiej w świetle stenogramów Sejmu Krajowego 1861–1914, Warszawa 1953. M. J. Adamczyk, Szkolnictwo ludowe..., s. 146 (na podstawie danych szematyzmu szkół sporządzonego przez greckokatolicki Konsystorz przemyski z 1867 r.). F. Rzemieniuk, op. cit., s. 167. Na podstawie WAPP. GKBP sygn. 8700 k. 4–5, sygn. 8705, k. 1–4. F. Rzemieniuk, op. cit., s. 174, na podstawie: Sprawozdanie C. K. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym 1883/84. Szkoły ludowe i seminaria nauczycielskie, Lwów 1885.
W 1617 r. jezuici uruchamiają w Przemyślu szkołę, którą wkrótce zamykają wskutek sprzeciwu kapituły. Ponowne otwarcie następuje w 1654 r. Kolegium Jezuitów obejmowało szkołę średnią i niższą. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. rząd austriacki utworzył pięcioklasowe rządowe gimnazjum, jedno z sześciu w Galicji. W 1819 r. staje się ono sześcioklasowym. W 1849 r. połączono sześcioklasowe gimnazjum z dwuletnim liceum filozoficznym (istniejącym tu od 1818 r.), tworząc pełne gimnazjum wyższe. W 1850 r. uczyło się tu 216 Polaków i 270 Rusinów, w 1865 r., 233 Polaków i 199 Rusinów (S. Goliński, Historia gimnazjum przemyskiego, Sprawozdanie dyrekcji c. k. gimnazjum w Przemyślu za rok szkolny 1894, Przemyśl 1894.) W 1658 r. w Rzeszowie założono kolegium pijarskie, które w roku 1786 zostało przekształcone na cesarsko-królewskie wyższe gimnazjum, początkowo sześcioklasowe, po roku 1858, ośmioklasowe. W roku 1860 kształciło się tu 390 uczniów, w tym 353 Polaków, 12 Niemców, 14 Żydów, 11 Rusinów. W roku 1865 było 557 uczniów: 503 Polaków, 9 Niemców, 24 Żydów, 19 Rusinów. W roku 1880 było 582 uczniów: 514 Polaków, 2 Niemców, 53 Żydów, 13 Rusinów. (J. Świeboda, Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie w latach 1786–1918, Rzeszów). W Nowym Sączu istniała od dawnych czasów szkoła Akademii Krakowskiej, tzw. kolonia, została ona zlikwidowana pod koniec XVIII w. 4 listopada 1818 r. otwarto sześcioklasowe gimnazjum, które w roku 1838 na 10 lat zostało przekazane jezuitom. W roku 1848 szkoła przeszła pod zarząd świecki, aż do roku 1866 pozostając sześcioklasową. W 1866 r. wprowadzono klasę VII, a w następnym roku, klasę VIII. W 1870 r. liczba uczniów doszła do 500. W 1908 r. było 909 uczniów, co spowodowało wyodrębnienie filii. Statystyki wykazują, iż w roku 1879 na ogólną liczbę 370 uczniów było tu 342 Polaków, 23 Rusinów i 5 Niemców. W roku 1899 było 368 Polaków, 19 Rusinów, 3 Czechów, 7 Niemców (T. Słowikowski, op. cit.) W 1868 r. powstaje w Jaśle gimnazjum niższe utrzymywane na koszt miasta. W roku 1872 otwarta zostaje klasa V, która początkuje powstanie gimnazjum wyższego. W 1875 r. staje się ono zakładem państwowym, a koszty jego utrzymania przejmuje rząd. Na przełomie wieków liczba uczniów w jasielskim gimnazjum przekraczała 700. W 1904 r. utworzono filię szkoły. Ze wspomnień ks. Mychaiła Werbyckiego, który był w jasielskim gimnazjum katechetą religii grekokatolickiej w latach 1900–1911, dowiadujemy się, że uczęszczało doń dużo Rusinów-Łemków. Liczba ich wynosiła 40–50 osób (Księga pamiątkowa. 70-lecie Państwowego Gimnazjum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle, Jasło 1938. W 1880 r. otwarto w Sanoku I klasę gimnazjalną, będącą na utrzymaniu gminy miejskiej. Na początek zapisało się do Gimnazjum 63 uczniów. Podczas pierwszej matury (w 1888 r.) było już w szkole 10 oddziałów z 295 uczniami, z których 192 było Polakami, 82 Rusinami, 20 Żydami i 1 Niemcem. W 1906 r. Gimnazjum liczyło już 820 uczniów (w 18 oddziałach), z których 580 było Polakami, 170 Rusinami, a 70 Żydami (J. Stachowicz, Gimnazjum męskie w Sanoku 1880–1958, [w:] Księga Pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku, Kraków 1958.) Starania o przeistoczenie istniejącej w Jarosławiu od 1868 r. szkoły realnej na ośmioklasowe gimnazjum zostały uwieńczone sukcesem w 1884 r., kiedy to otwarto I klasę gimnazjalną. Po pierwszej maturze w roku 1892 szkoła uzyskała status pełnego gimnazjum wyższego. W księdze jubileuszowej nie są podane statystyki narodowościowe uczniów gimnazjalnych. Wiadomo, że od roku 1903 istniała tu Bursa im św. Onufrego, utrzymująca 17 uczniów narodowości ruskiej. Przeciętna liczba uczniów przed I wojną światową wahała się od 500 do 700. (Księga pamiątkowa jubileuszu 100-lecia I Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego w Jarosławiu 1884–1984, Jarosław 1897.) W 1900 r. postanowieniem cesarskim powołano w Krośnie Wyższą Szkołę Realną. Do I klasy przyjęto wówczas 36 uczniów. Na bazie tej szkoły w roku 1921 powstaje Państwowe Gimnazjum im. M. Kopernika w Krośnie. (Księga pamiątkowa b. szkoły Realnej i b. Gimnazjum, obecnie Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kopernika w Krośnie, Krosno 1967). Powołane w 1906 r. gimnazjum gorlickie szybko się rozrastało. Pełne już ośmioklasowe gimnazjum w 1913/1914 r. szkolnym liczyło 466 uczniów (zapisanych we wrześniu). Polaków było 365, Rusinów 56 (dane z zestawień na końcu roku szk.). (Księga pamiątkowa. 90 lat... w Gorlicach...) Gimnazjum to wzięło swój początek z filii I Gimnazjum. Od 1 września 1908 r. szkoła ta otrzymała nazwę C.K. II Gimnazjum. W roku szk. 1808/9 było tu 399 uczniów; w roku 1909/10 – 410 uczniów; w roku 1912/13 – 471 uczniów. W układzie narodowym uczniów szkoły 97% stanowili Polacy, ok. 1% do 1,5 % Niemcy i 1% Rusini – choć procent ten był zmienny (R. Gessing, Zarys dziejów II Gimnazjum w Nowym Sączu w okresie galicyjskim [1908–1919], „Rocznik Sądecki”, T. 12: 1971, s. 127–164, tu: s. 151, na podst. Sprawozdania Dyrekcji C. K. II Gimnazjum za lata 1908–1918). Wystarczy tu powołać się na znany cykl wspomnień z życia studenckiego Wasyla Czerneckiego oraz wspomnienia Władymira Chylaka, patrz: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU”, T. VII, Kraków 2001, rozdz. Literatura wspomnieniowo-pamiętnikarska. M. Adamczyk, Unici w Kolegium i Gimnazjum Podolinieckim.... W latach 1643–1848 kształciło się w podolinieckim kolegium i gimnazjum 335 grekokatolików z Polski (Galicji); z Sądecczyzny i Jasielszczyzny rekrutowało się 93,4% tej ogólnej liczby uczniów.
Згадки зъ студентского житя въ Пряшовђ на Уграхъ, „Дђло” R: 1886, nr 102, s. 1–2; nr 103, s. 1–2; nr 107, s. 1–2; nr 108, s. 1–2; nr 109, s. 1–2, tu: nr 192. С. Шах, Між Сяном і Дунайцем, cz. I, Мюнхен 1960. Cz. Majorek, System kształcenia nauczycieli szkół ludowych w Galicji doby autonomicznej 1871–1914,Wrocław 1971. Pod tym względem nie było jakichś istotnych różnic pomiędzy młodzieżą ruską i polską. Wystarczy tu powołać się na fragment wspomnień Stanisława Pigonia dotyczący okresu gimnazjalnego w Jaśle (S. Pigoń, Z Komborni w świat, Kraków 1947. Pierwszą ruską bursę założył w latach 60-tych w Kołomyi dyrektor tamtejszego gimnazjum – Teodor Biłous. O łemkowskich bursach patrz: Наши бурсы, „Календар «Лемка»“ R: 1936. J. Miąso, Z dziejów szkolnictwa ukraińskiego w Galicji, „Rozprawy z dziejów oświaty”, T. XXXIV: 1991. Z. Fras,Sawczak Damian „Polski Słownik Biograficzny”, T. XXXV. T. Estreicher, Czyrniański Emilian, „Polski Słownik Biograficzny”, T. IV, s. 378–379; A. A. Zięba, Profesor Emilian Czyrniański, [w:] Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce. „Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU”, T. V, Kraków 1997. M. Skulimowski, Jaworski Walery, „Polski Słownik Biograficzny”, T. XI: 1964–1965. H. Kramarz, Kształcenie nauczycieli gimnazjalnych w Galicji autonomicznej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 109, Prace Historyczne, T. XII: 1987.
H. Kopia, Spis nauczycieli szkół średnich w Galicyi oraz polskiego gimnazjum w Cieszynie na podstawie nadesłanych tabel konskrypcyjnych, Lwów 1909. Zobacz też: H. Kramarz, Nauczyciele gimnazjalni Galicji 1867–1914. Studium historyczno-socjologiczne, „Prace Monograficzne WSP w Krakowie”, T. 80, Kraków 1987. T. Śliwa, Polański Tomasz (1822–1886), „Polski Słownik Biograficzny”, T. XXVII, 1983. P. Wroński, Szkolnictwo na Łemkowszczyźnie 1866–1947, „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, T. 33: 1990. J. Stepek,„Akcja polska” na Łemkowszczyźnie „Libertas”, R: 1986, s. 33–47; J. Moklak, Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczpospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe, Kraków 1997. Wskazać możemy tu szkoły z językiem białoruskim, niemieckim, żydowskim. Patrz: K. Wasiak, Szkolnictwo i kultura grup narodowościowych w Polsce Ludowej, „Przegląd Zachodniopomorski”, R: 1972, T. XVI, z. 4.
Powszechnie znane dwie akcje wysiedleńcze, które usunęły Łemków z ich ojczystego terytorium, to: 1. oficjalnie dobrowolne przesiedlenie na podstawie umowy pomiędzy PKWN a rządami przygranicznych republik ZSRR o wymianie ludności przygranicznej z dnia 9.09.1944 r., w ramach którego wyjechało na Ukrainę Radziecką w latach 1945–1946 ok. 65 % ludności łemkowskiej. 2. Całkowicie przymusowa wojskowa akcja wysiedleńcza znana pod kryptonimem „Wisła”, w ramach której w roku 1947 wysiedlono z Łemkowszczyzny pozostałe tu ok. 35% ludności autochtonicznej. Precyzja językowa każe zwrócić uwagę na fakt, że po roku 1947 nie mówimy już o szkolnictwie na Łemkowszczyźnie rozumianej w sensie terytorialno-etnicznym, lecz o szkolnictwie w obrębie rozproszonej wspólnoty etnicznej. Formułowane stwierdzenia dotyczą Łemków pozostałych po roku 1946 w granicach Polski. Do organizowania szkolnictwa ukraińskiego przystąpiono w związku z uchwałą Biura Politycznego KC PZPR z 1952 r. w sprawie ludności ukraińskiej (K. Wasiak, op. cit. Oficjalne postanowienia były pewnym ideologicznym kamuflażem, typowym dla PRL-owskiej rzeczywistości. Instytucjonalizacja życia kulturalnego i społecznego mniejszości miała na celu głównie kontrolę i hamowanie niepożądanych z punktu widzenia komunistycznej ideologii oddolnych procesów społecznych. Por. H. Duć-Fajfer, Być Łemkiem w PRL-u, [w:] PRL z pamięci, red. Cz. Robotycki „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” MCCXLVII, Prace Etnograficzne, z. 36, 2001. Jedną z pierwszych była ukraińskojęzyczna Szkoła Podstawowa w Jaroszówce k. Lubina. W Legnicy istniało (z pewną przerwą istnieje do dzisiaj) ukraińskie Liceum Ogólnokształcące. Klasy z ukraińskim językiem nauczania istniały też w Liceum Ogólnokształcącym w Złotoryi. K. Pudło, Łemkowie. Proces wrastania w środowisko Dolnego Śląska 1947–1985, Wrocław 1987. Tego typu nieoficjalne nauczanie prowadził np. aktualny nauczyciel języka łemkowskiego w Krynicy – Petro Trochanowski. Po roku 1989 sytuacja mniejszości w Polsce regulowana jest przepisami dostosowującymi się w coraz większym stopniu do mniejszościowego prawodawstwa europejskiego Patrz: S. Łodziński, P. Bajda, red. Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych, Warszawa 1995; S. Łodziński, Przekroczyć własny cień. Prawne, instytucjonalne oraz społeczne aspekty polityki państwa polskiego wobec mniejszości narodowych w latach 1989–1997, [w:]B. Berdychowska, red. Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 r., Warszawa 1998. Skuteczne starania w tym względzie przeprowadziła mgr Mirosława Chomiak, przewodnicząca Komisji Oświatowej przy Stowarzyszeniu Łemków, od 1991 r nauczycielka języka łemkowskiego, której zasługi w zakresie organizacji współczesnego szkolnictwa łemkowskiego są bardzo duże. Ustawa o systemie oświaty (Art. 13) oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 marca 1992 r. w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych (Dz. U, nr 34, poz. 150). Podręczniki autorstwa Mirosławy Chomiak to: Лемківскы буквы, cz. I, kl. I, Legnica 1992; Ґраматыка лемківского языка, Legnica 1992;Лемківска ґраматыка для діти, Legnica 1992;Лемківскы буквы, cz. II, kl. I, Legnica 1993;Вчыме ся і бавиме, cz. I, kl. II, Legnica 1993;Назывникы і часослова. Лексикальны гры і забавы, Legnica 1993;Вчыме ся і бавиме, cz. II, kl. II, Legnica 1993; Вчыме ся і бавиме, cz. III, kl. III, Legnica 1995;Вчыме ся і бавиме, cz. IV, kl. III, Legnica 1996; По лемківскы о языку, литератури і культури, Legnica 1998. Podręcznik do nauczania języka łemkowskiego na poziomie przedszkolno-zerówkowym, Буквы-малюванкы, Legnica 1996,oprac. J. Prokopczak. H. Fontański, M. Chomiak, Gramatyka języka łemkowskiego/ Ґраматыка лемківского языка, Katowice 2000. Materiałów porównawczych dostarczają np. prace: J. P. Himka, Galicjan Villagers and the Ukrainian National Movement in the Nineteenth Century, Edmonton 1988; S. Hryniuk, Peasant with Promise. Ukrainians in Southeastern Galicia 1880–1900, Edmonton 1991. І. Русенко, Учте ся, учте, Руснакы, Наша Книжка, Юнкерс, Н. Й, 1945. І. Русенко, Лемкы, „Бесіда“, R. 1989, nr 1. Można tu powołać się na wyrywkowe badania przeprowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku w kilku miejscowościach ówczesnego woj. wrocławskiego wykazujące znacznie wyższy odsetek osób posiadających wykształcenie wyższe wśród Łemków w stosunku do innych mieszkańców tych miejscowości. Z gminy Uście Gorlickie, w której Łemkowie stanowią aktualnie ok. 30 % zamieszkującej tu ludności, wywodzi się obecnie sześć osób z tytułem doktora nauk. Czwórka z nich - to Łemkowie.
Поділіться цією новиною у Фейсбуці або роздрукуйте:
Переглянули твір - 81 чол.
у Вас # закладок
Автору за твір:
Автор чекає на Вашу оцінку та коментар
Всього коментарів: 0
Додати коментар:
Для незареєстрованих користувачів є можливість додавати коментарі до основних, що є на сайті. Для активації форми увійдіть, натиснувши на позначку відповідної соцмережі
ОСТАННІ 5 КОМЕНТАРІВ до
ПОЕЗІЇ та ПРОЗИ і до новин
(50 коментарів Ви можете переглянути на
сторінці
"НАШ
ТОП ++")
у Вас 
